Ўзбек миллий рақсларининг пойдевори

Ўзбек миллий рақслари бошқа халқлар  рақсларидан мутлақо фарқ қилади. Бир қарашда туркий халқларнинг рақслари бир бирига ўхшасада, аммо улардаги харакатлар, рақслар мазмуни жихатидан мутлақо ўзгачадир. Бунга мисол тариқасида кўпгина рақсларни келтиришимиз мумкин. Масалан, биргина “Катта ўйин” рақсини олганимизда, унинг бир бирини такрорламайдиган ўта мураккаб харакатларини фақатгина ўзбек рақс санъатида учратишимиз мумкин. Шунинг учун ҳам тарихчилар ўзбек рақслари “Катта ўйин” ҳаракатларидан ташкил топган деб бежиз айтишмаган. Бу рақсни азалдан бизнинг ўлкамизда яшаб келган халқлар ижро этишган, ижрочиларнинг аксарияти эркаклар бўлишган. Бу рақс тарихига қарайдиган бўлсак, маълум бир бадиийликни ўзида жамлаган, тарихнинг қандайдир бир сир синоатини сўйлайдиган ечимга эга. Ўзбек хореографиясининг энг кекса устаси Юсуфжон қизиқ  қайд этишича, “Катта ўйин” Искандар (Александр Македонский) давридаёқ мавжуд бўлиб, у пайтларда катта ўйин 280 усулни ўз таркибига олган. “Яқин-яқинларда, юз йил аввал” – Катта ўйин муайян мазмунга эга бўлган...”. Ўзбек хореографик меросининг билимдони бўлган шоир Хислат “Катта ўйин”ни “ҳеч нарсани ўзгартириб бўлмайдиган, ҳеч нарсани қўшиб ёки олиб бўлмайдиган” ягона асар сифатида таърифлайди. XIX- асрнинг иккинчи ярмида рақс санъати усталарининг берган маълумотларига қараганда, “Катта ўйин”ни таниқли раққослар ижро этишган.  Бу рақс ўзбек миллий рақсида бадиий хусусиятларни ўзида жамлаган энг қадимги асардир.

        Ўзбек миллий рақсларни ўзининг ҳар хил услубларига, турли-туман жанрларига, ижро этиш йўлларига эга бўлиши билан бирга, ўзига хос аниқ характерига ҳам эгадир. Ўзбек миллий рақсларининг қай бирига назар солмайлик ҳар бирида ўзгача маъно ва ечим бор. Катта ўйин ҳам шундай хусусиятларни ўзида батамом қамраб олган рақсдир. Хақиқатан ҳам бу рақс афсона ва қиссалар, мадҳия ва марсиялар асосидир; ҳаракатлар поэзияси орқали ҳаёт ҳақида ҳикоя қилувчи бир рақс бу – “Катта ўйин”дир. “Катта ўйин”да аниқ бир сюжет йўқ, у бир неча ўнлаб усуллардан иборат. Бу усулларнинг ҳар бири ўз номига, мазмуни ва кайфиятни акс эттирувчи аниқ ҳаракатлар бирлашмасига эгадир. Ўзбек рақслари аниқ ритмлар асосида тузилиб, уларнинг куйи эса раққосларнинг ҳаракатларида янграши керак. Рақсга чертиб чалинадиган чолғу асбоблари, шунингдек, мелодик музика асбоблари жўр бўлган тақдирда  ҳам ритмлар харакатлар ўзгармайди. “Катта ўйин” одатда “рез” ёки “дил-дир” усули билан бошланади. Доирачининг бармоқлари маржон каби бир текис жарангловчи “тириллаган” товушларни  ҳосил қилади; раққосанииг майда қадамлари эса ритмга жўр бўлади... Бундан кейин “титратма” ритми келади. Раққосанинг бутун гавдаси худди шабодада сув оҳиста тўлқинлангандек тўлқинланади. Мана “қўш қарс” ритми. Раққоса, худди бир ҳовуч сувни осмонга — қуёшга қаратиб сочгандек, мураккаб қўл ҳаракатлари билан оёқ учида гир айланади. Мана, у ғурур  билан қаддини ростлаб, қўлларини юқорига, ўзи сочиб юборган сув томчилари ранг-баранг товланаётган томонга узатганича, бир дақиқа сукутда қолади...

        “Катта ўйин” мураккаб бир сюжетни, рубои ва ғазаллар тўпламини эслатади, бинобарин, ундаги ҳар бир ғазал ўз мазмунига эга ва у инсоннинг турли ҳис-туйғусини англатади. Аммо тузилишининг мураккаблиги, турли-туман ҳаракатлар бирлашмаси, ҳар бир қисмининг ажойиб ҳаракатлардан иборатлиги ва эҳтимол, айрим усул номларининг асл маънолари унутилганлиги бу рақснинг кўп асрлардан буён яшаб келаётганини кўрсатиб туради. Шу билан бир қаторда, рақс санъатининг бу қиммат баҳо гавҳарини яратувчилар, йирик устозлар ва халқ рақс маданиятининг энг йирик намоёндалари эканлигидан дарак бериб туради.

          Ёзма манбаларга ва моддий маданият ёдгорликлари маълумотларига қараганда, Табиат худосига бағишланган сайиллар ўтказиш Ўрта Осиё халқларида ўрта асрнинг бошларидаёқ одат бўла бошлаган эди. У вақтда бу сайиллар афсонавий-ҳаёлий характерда бўлиб, унда шаҳар ва қишлоқларнинг ҳамма аҳолиси иштирок этар эди.

        Афсоналарга қараганда, Сиёвуш Эрон шоҳи Кайковуснинг жангчилари топиб олган бир гўзал қиздан дунёга келган экан. Ўрмонлар маъбудаси бўлган бу аёл Кайковусга Сиёвушни совға қилиб, ўзи вафот этган экан. Пахлавон Сиёвуш кун сайин эмас, соат сайин ўсиб улғайган экан. Бола ўзининг кучи, гўзаллиги, олижаноблиги билан ҳаммани хайратга сола бошлаган экан. Афсонавий эллин Ипполит  каби Сиёвуш ҳам ўгай онаси Судабзнинг муҳаббатини рад қилгани учун бўҳтонга учраган экан. Ёш йигит ўт-олов синовидан ўтиб ўз шаънини ҳимоя қилган экан. Шундан сўнг Сиёвуш Турон шоҳи Афросиёб қизига уйланган, лекин бу ерда ҳам у туҳмат қурбони бўлиб, қайнотаси томонидан юборилган жосуслар қўлида халок бўлган экан. Сиёвуш учун унинг ўғли ўч олган, унга ўсимликлар худоси Хаома ёрдам берган экан. Чунки у ўрмонлар маъбудаси фарзандининг ўлими учун ўч олиш тарафдори экан. Сиёвуш ҳакидаги ўрта аср афсонасида ҳозирги Ўзбекистон қадимги халқларининг турли афсоналари, бадиий тасаввурлари ўз ифодасини топган. Сиёвушга бағишланган ўрта асрдаги сайиллар бир неча кун давом этар эди. Хитой манбаларининг хабарларига қараганда, қадимги Самарқанд ахолиси Сиёвуш байрами билан бир вақтга тўғри келадиган баҳорги Наврўзни етти кун байрам қилар эканлар. Шу билан бирга, бу сайил ўзига хос бир “программа” асосида ўтказилишини ва унинг бир неча шаклларга бўлинишини ҳам тахмин қилиш мумкин. Сайилнинг бир шакли Сиёвушнинг туғилиши ва ҳаётига, кейингиси унинг кураши ва ўлимига бағишланган. Бундан сўнг Сиёвушга мотам тутиш ва унинг ўғирланган жасадини излаш маросимига бағишланган шакли келади; сўнгги шакли эса Табиат маъбудасининг тирилишига, майсаларда, баҳор гулларида унинг янгидан бунёдга келишига, хурсандлигига бағишланади. Ўрта асрнинг Сиёвуш ҳақидаги бу афсонаси қадимий “Катта ўйин” рақсига асосий мазмун бўлган, деб тахмин қилиш мумкин.

          ХIХ асрнинг охиридан бошлаб “Катта ўйин”нинг атоқли ижрочилари бу рақсни маълум даражада саҳна қонун-қоидаларига мослаштирдилар. Улар усулларнинг мазмунига ва кайфиятига қараб, кийимларни ўзгартирдилар ва ёрқинлаштирдилар. Халқимизнинг хореографик меросида “Катта ўйин” нинг мавжудлиги ўзбек раксининг катта тарихга эгалигидан ва кўп асрлардан бери ривожланиб келаётганидан дарак беради. Ўзбек рақсининг кўп асрлар давомида яшаб келиши эса унга гўзаллик бахш этди, камолатга етказди, ажойиб форма ва мазмун касб этди. “Катта ўйин” ҳаракатлари асосан юртимизнинг водий худудларида яшовчи юртдошларимизнинг рақсларида кўринади.

Юқорида мисол тариқасида келтирилган “Катта ўйин” рақси харакатлари  хали хануз ўз жозибадорлигини йўқотмаган ҳолда ижро этилиб келинмоқда. Ҳар бир харакат ўзининг маълум бир фикрига эга эканлиги билан бошқасидан ажралиб туради, бу эса ўзбек миллий рақсларининг хилма-хиллигидан далолатдир. Ўзбек миллий рақсларини янада ривожлантириш учун “Катта ўйин” харакатларини келажакка батамом тўлалигича етказиш керак. Айниқса рақс усталарининг олдида турган энг катта вазифа  “Катта ўйин” рақсидан эркаклар ҳаракатларини алоҳида, аёллар харакатларини алохида қилиб ажратиб олиши ва уларни номлаши лозим. 

Тошкент давлат миллий рақс   ва хореография олий мактаби

 “Санъатшунослик” йўналиши  3-курс талабаси Шамсиева Дилзода