Ҳайрат ичра ҳайратга солган асар билан "Дийдор"лашув

 

Ҳазрат Алишер Навоийнинг ҳар бир асари – ўзича бамисоли сиру синоат “саҳнаси”дир. “Ўзбектеатр” ижодий ишлаб чиқариш бирлашмаси қошидаги “Дийдор”театр-студияси томонидан Алишер Навоийнинг “Хамса”сидаги биринчи “Ҳайрат ул-аброр” достони асосида саҳналаштирилган парчани инсоннинг сиру синоат остонасига етакловчи саҳна асари дейиш мумкин.

   Маълумингизким, “Ҳайрат  ул-аброр” достони ўн бир мақолатдан  иборат бўлиб, муножот, ҳамд ва  наът қисмларидан бошланади. “Дийдор”  театр-студиясининг бадиий раҳбари, режиссёр Баҳодир Йўлдошев асарнинг оламни яратилиши борасидаги қисмида томошабинни ушбу жараёнга олиб кира олган, спектаклни кузатувчи шахс бевосита бу жараённинг иштирокчисига айланди. Замин ўз ўқи атрофида айланганидек, Алишер Навоий шеърияти ҳам ишқ теграсида ҳаракат қилади. Навоий ижодиётида Ишқ – гўзаллик, Руҳ, Ахлоқ, Дин, Фалсафа, Эрк, Абадият каби тушунчалар қамраб олинган. Навоий Ишқ номи билан Инсонни улуғловчи илоҳий сирларни тадқиқ этади, буюк шоир тасвиридаги ҳақиқий ишқ кечинмалари Инсон  Инсон ва Худо орасидаги руҳий яқинлик, бирлик туйғуларини ифодалайди. Спектакль қатнашчилари Ўзбекистон халқ  артисти Афзал Рафиқов, артистлар Руслан Ҳайдаров, Парвез Ашурбоев, Мадинахон Сапаева, Назокат Нарзиевалар ушбу туйғуларни юксак даражада етказиб бера олишган:

   Фалак нарвони  орқали сипеҳр - осмонга юлдузларнинг  қадалиши, Ишқ шуъласининг зарраси  орқали Қуёшнинг пайдо бўлиши,  замин тупроғи келтирилиб оби  раҳмат орқали Инсоннинг яратилиши, ўттиз тўққиз йил қайғу ёмғири  ёғиб, бир йил хурсандчилик ёмғири  ёғиши орқали инсон ҳаётининг  асосий қисми ғам-қайғудан иборат  эканлиги... Ҳайратларнинг чеки йўқ.

Оламни севмоқ – оламни бино этган Меъморни севмоқ. Кичик бир уй ҳам ўз-ўзича пайдо бўлиб қолмайди-ку. Нега дунёнинг яратувчиси бўлмас экан? Созандасиз чолғу асбоби нима деган гап? Мусаввир бўлмаса суврат чизилмаслигини гўдак ҳам англайди. Навоий ана шундай мантиқларга таянгани учун Аллоҳнинг мавжудлигига далил ҳам атариб ўтирмайди. Бильакс, Ишқ ойнасида Холиқ яратган мўъжизаларни акс эттирадики, уларнинг гўзаллиги фақат Ишқ нурида очилади.

  Навоий “Хамса”нинг  илк достонида кўнгил таърифини  беради.  Шундан кейинги уч  бобни – уч ҳайрат деб номлайди.

“Ҳайрат” нима? Ушбу саволга жавобни навоийшунос олим Иброҳим Ҳаққулдан олдик: “Ҳайрат – кутилмаган ғаройиботлар, фавқулодда тилсимли ҳодисотлардан ақлнинг ажабланиши. Ҳайрат –инсон руҳининг ҳудудсиз коинот асрорларидан таажжубланиши. Ҳайрат – кўнгил тилсими”.

  Навоийшунос олим  таъкидла ўтганларидек, Ҳазрат Навоий  буни уч ҳолат ва уч манзарада  акс эттиради. Биринчиси, инсоннинг  кўз очиб мавжуд борлиқ гўзалликларидан  ҳайратга келиши.

“Ким бу гулистон ким эрур бу жаҳон, Балки жаҳоне гул ичида ниҳон”, - дейди шоир ва жаҳон жамолининг кўрки “Неча назар бўлса тамошо талаб, Булъажаб узра кўрунуб булъажаб ” ҳайрат устига ҳайрат ғалаён эттирганлигини ёзади.

  Иккинчи ҳайратга  бағишланган саҳнада эса ижро  этувчи актёрлар “ҳумоюн қанотли  қуш” – кўнгил соҳиби бўлмиш  томошабинни бошқа бир оламга  йўллашади. Бу олис сайёралар олами, йироқ-йироқ юлдузлар маскани. Томошабин бевосита актёрлар ижросидагикўнгулнинг “малак олами гулистонидан малаку (фаришталар) олами шабистонига ҳавола қилиб”, холиқи аслий зикрига зокир”лиги борасидаги фикрлар баҳсининг иштирокчисига айланади. Қуёш, Ой, Аторуд, Зуҳра каби сайёраларнинг шоирона тасвири, актёрлар нутқидаги оҳангдорлик, рассом Сергей Седухиннинг саҳна тасвиридаги ўзига хос санъаткорона ифодаланган махсус эффектли жиҳатлар коинот оламига бўлган “сайру сайёҳат”ни таъминлаб берган.

Сайёр кўнгил Навоий сўзлари билан айтганда:

Чун яна бир равзани қилди ватан,

Сокин эди бир бути симинбадан.

Қоши фусунгар, кўзи танноз ҳам,

Ул бир этиб ишва, бу бир ноз ҳам.

Турраси марғуласида юз гириҳ

Мушкдин айлаб қамар узра зириҳ.

Шоҳид ўзи эрди, навосоз ўзи,

Соқий ўзи, замзама пардоз ўзи...

Томошабин сифатида ложувард қоронғу осмондаги юлдузларни кузатиб туриб, Қуёшнинг чарағон нуридан кўзингиз қамашиб кетгандек бўлади, гўё жонли манзаранинг гувоҳи бўлади.

Алишер Навоий наздидаги Қуёш Шарққа байроқ кўтариб, жаҳон мамлакатларини бир туғ атрофида бирлаштирган ҳоким. У гардун отига миниш майлидауфқдан тавсанини сакратиб чиқади. Кейин юқори кўтарилгунча уни шитоб билан тезлатади ва ҳарорати оламни иситади.

Ва ниҳоят спектаклнинг якуний қисмида инсон қиёфаси яратиб бўлинади ва ижодкорлар томошабинни учинчи ҳайрат оламига етаклашади. Бу ҳайрат – инсоннинг ўз-ўзидан, вужудидаги айрим аъзоларга хос хусусиятлардан ҳайратланиши. Беихтиёр инсоннингяратилиши ҳақидаги диний афсоналар киши ёдига тушади. Маълумингизким, инсоннинг яратилиши Инжилда ҳам, Қуръони Каримда ҳам, Носуриддин Рабғузийнинг “Қисаси Рабғузий”ида ҳам, Абулғозихоннинг “Шажараи тарокима”сида  ва бошқа кўплаб асарларда келтириб ўтилган. Диний тасаввурлар бўйича Худо дастлаб тўрт унсурни бунёд этган. Булар: ўт, сув, ер, шамол. Сўнг одам яратилган. Одам шамол ёрдамида ҳаракатга солиниб, олов билан жасади иситилганида ҳароратга тўлган. Ва Яратганнинг шавқу саховати туфайли ўз эркини топибди. Тасаввуф фалсафасига биноан, ушбу тўрт унсурнинг ҳар биридан тўрт хусусият, тўрт ҳолат, тўрт майл ва тўрт сифат юзага келтирилганмиш.

1. Тупроқдан – сабр, Худонинг марҳаматига умид.
2. Сувдан – қувонч, саховат, назокат, бирлик.
3. Шамолдан – ёлғон, иккиюзламачилик, сабрсизлик, тантиқлик.
4. Оловдан – нафс, кибр, таъма, ҳасад.

Бундан ташқари, тасаввуфда тупроқ Аллоҳнинг мунаввар нури, сув-унинг ёруғ ҳаёти, ҳаво – буюклиги, олов – унинг ғазаби тимсоли. Тупроқ ва сув – жаннат мулки, шамол ва олов – дўзах ичидаги нарсалар. Инсоннинг яратилиши борасидаги саҳна кўринишида кумуш жомга тупроқ тўкилиб, сув қуйилиши ва лой қорилиши инсоннинг феъл-атвори ва улуғворлиги хусусиятларини акс эттиргандек бўлди назаримда.

   Хулласи калом, ҳайратлар  ичида ҳайратларга солган саҳна  асари кишини гардуни дуннинг  собиту сайёрасининг мутлақ ҳокими  инсонни ўзини собиту сайёрада – Ер юзида мутлақ ҳокимлигини, коинот гултожиси эканлигини англаган ҳолда тафаккур билан иш юритишга ундайди, руҳиятини поклайди. Шоир бир мирсида таъкидлаганидек,

Эрур ўзга ҳайвон бу иштин бари –

Ки инсон эрур барчанинг сарвари.

Баҳру бар, кенг маънода олганда, арзу самонинг турфа неъматлари, сиру мўъжизотлари “коинот сарвари” учундир, азалнинг қадим замонлардан одамга тинчлик бермаётган қонунлари, меъёрлари, турли зиддият ва муаммоларини ечиш  одамзотгагина хосдир. “Ҳайрат ул-аброр” спектакли мана шуларни англашга ҳамда чуқур англаган ҳолда инсонни кўнгил ва ақл мутаносиблигида иш юритишга ундайди. Бу икки уйғунликдаги инсоний фаолият инсонни ҳаёт тарозусининг мувозанатини ушлаб туришини таъминлайди. Акс ҳолда фақат кўнгил амригагина бўйсуниб иш тутилса - инсон ҳавойи, фақат ақлга бўйсуниб иш тутилса эса ўзгалар тақдирини ўйламайдиган, фақат мақсади сари интиладиган қалбсиз темир одам –“робот”га айланиб қолади. Комил инсон бўлишнинг муҳим шартларидан бири эса руҳият ва моддиятнинг уйғунлиги, ақл ва кўнгил амрини тенг кўрган ҳолатда фаолият олиб боришдир.

Нигора УМАРОВА